Witraż z Pałacu Herbsta – sztandarowe dzieło łódzkiej secesji

Przepiękny witraż „Dziewczyna z lilią” znajduje się w sali balowej sławnego już w Polsce Pałacu Herbsta w Łodzi. Ze względu na to, że jest on trudny do wyeksponowania i nie oświetlony, pozostaje na uboczu trasy zwiedzania wnętrz pałacu. To wielka szkoda, gdyż ze względu na autorstwo największych wiedeńskich mistrzów, może być uznawany za sztandarowe dzieło łódzkiej secesji. Tak to sformułował nasz słynny historyk sztuki Jan Dominikowski w swoim artykule już dziewięć lat temu.

Aby przedstawić dzieje i proweniencję tego wspaniałego zabytku przypominam artykuł dotyczący łódzkich wnętrz z wydawnictwa „Sztuka w Łodzi (5)” wydanego przez Stowarzyszenie Historyków Sztuki Oddział w Łodzi w 2008 r. str. 9 – 21.

Łódź na przestrzeni dziejów zawdzięcza bardzo dużo swoim znamienitym mieszkańcom. Według mnie obywatelem, który miał największe osiągnięcia i jednocześnie najwięcej pozostawił nam wszystkim do dzisiejszych czasów był Karol Wilhelm Scheibler.

Niewielką ilość informacji o Scheiblerze zamieściłem w swoim wpisie „Kaplica Scheiblera – arcydzieło w skali europejskiej”.

Był to największy fachman od przemysłu włókienniczego w Europie. Od dziecka poznał na wskroś fabrykę swego ojca, był specjalistą w fabryce maszyn włókienniczych wuja Johna Cockerilla w Belgii, dzięki praktyce na giełdzie w Londynie znał się jak nikt na handlu surowcami a szczególnie bawełną. Nic dziwnego więc, że gdy znalazł przychylną atmosferę i wspaniałe warunki w naszym mieście zbudował tu fabryki jakich jeszcze nie widziała Europa a sam zrobił majątek rzędu (przeliczając na dzisiejsze) 1,6 miliarda zł. Rozpędzone fabryki zarządzane po jego śmierci przez zięcia Edwarda Herbsta już w niedługim czasie podwoiły ten majątek. Trudno wymienić wszystko co zostawił nam w spadku Karol Scheibler:

  • kilkadziesiąt budynków fabrycznych (niektóre to zabytki o skali europejskiej),
  • kilkadziesiąt budynków mieszkalnych dla robotników,
  • kilka kościołów różnych religii (współfinansował) i neogotycką kaplicę,
  • kilkadziesiąt budynków użyteczności publicznej,
  • szkoły i ochronki dla dzieci, szpitale i domy opieki dla dorosłych,
  • i na koniec kilka willi i pałaców dla rodziny i kadry kierowniczej.

Jednym z najpiękniejszych zabytków jest willa – pałac wybudowana przez fabrykanta dla swojej córki Matyldy i zięcia Edwarda Herbsta (choć do końca pozostawała jako własność spółki).

Rezydencja jest obecnie oddziałem Muzeum Sztuki w Łodzi i jako jedyne muzeum w Polsce prezentuje przepiękne wnętrza fabrykanckie.

Członkowie zespołu pieśni i tańca z Włoch, których przyprowadziłem kiedyś do pałacu, nie chcieli opuścić ogrodu i powiedzieli, że nie spodziewali się tak wspaniałego miejsca w naszym mieście.

Fragment fotografii archiwalnej nieznanego autora zatytułowanej „Z mieszkania PP.Herbst, Łódź 1913” zamieszczonej w opisywanym artykule str. 10.

Sala balowa Pałacu Herbsta ma obecnie wystrój w stylu angielskich Tudorów, ale pierwotny wystrój z 1902 r. wykonany był w stylu Art Nouveau. Zachowana fotografia archiwalna ukazuje pierwotny wystrój sali:

  • secesyjna obudowa kominka
  • ornamentalne panneau witrażowe po bokach z przedstawieniem drzewek pomarańczowych
  • snycerska boazeria z motywem klęczących nagich chłopców po obu stronach paleniska
  • ponad kominkiem naścienna polichromia z dekoracyjną sceną dworską.

W latach trzydziestych zniszczono ten wystrój a witraż jest jedynym pozostałym jego elementem (poza rzeźbioną balustradą balkonu orkiestrowego).

W części wschodniej sali balowej znajdują się dwie kondygnacje z balkonem dla muzyków posiadającym oryginalną rzeźbioną, secesyjną balustradę. Po bokach znajduje się klatka schodowa i pomieszczenia gospodarcze z wbudowanymi szafami.

„Kolisty witraż Dziewczyna z lilią jest dziełem tak arcysecesyjnym, iż wręcz dziwi, że nie zaistniał dotąd w świadomości badaczy stylu jako jeden ze sztandarowych łódzkich motywów secesyjnych … Prosta na pierwszy rzut oka ikonografia tego witraża w symbolicznym rozwinięciu może być odczytana jako apoteoza młodości i rozkwitu. Formy secesyjne przestylizowanych skrzydeł, wyłaniających się spoza dziewczyny mogą ją czynić także symbolem natchnienia twórczego czy wręcz personifikacji sztuki.” str. 13

Trzeba jednak zdecydowanie zaprzeczyć przekazywanej jeszcze dzisiaj informacji o autorstwie Salviatich tego wspaniałego dzieła. Antonio Salviati nie prowadził pracowni witrażowniczej a wytwarzał luksusowe weneckie mozaiki, które w Łodzi możemy podziwiać:

  • w gabinecie pałacu Karola Wilhelma Scheiblera – mozaika „Cyganka z tamburino”
  • w pałacu Juliusza Kindermanna – mozaikowy fryz z przedstawieniem wyładunku bawełny
  • nad fontanną w oranżerii willi Teschemachera – mozaika „Wazon z kwiatami”.

Nie jest nią natomiast mozaika wykonana we wnętrzu kopuły największego grobowca judaistycznego na świecie nad grobami Izraela i Leonii Poznańskich na Cmentarzu Żydowskim w Łodzi.

A więc kto wykonał ten piękny witraż?

Jan Dominikowski przedstawia jego proweniencję jako dzieła artystów ze środowiska wiedeńskiego a prawdopodobnie Kolomana Mosera.

Kolo Moser – Angel – Projekt witraża do Secession Hall, 1897, Muzeum Kultury Stosowanej, Wiedeń

Koloman Moser to jeden z najwybitniejszych wiedeńskich artystów secesyjnych. Wraz z Josefem Hoffmannem założyli Wiener Werkstätte a jego projekty architektury, mebli, biżuterii, grafik i tkanin to najbardziej charakterystyczne dzieła epoki. Do najbardziej znanych możemy zaliczyć projekty Mosera dla kościoła Am Steinhof (awangardowego arcydzieła architektonicznego) wzniesionego przez Otto Wagnera.

Kolo Moser przed Gustavem Klimtem

W 1897 r. Koloman Moser wraz z Gustavem Klimtem, Josefem Maria Olbrichem i Josefem Hoffmanem był założycielem Wiedeńskiej Secesji. Zdobył wykształcenie malarskie w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu oraz w Szkole Sztuk Użytkowych gdzie został profesorem. W dzisiejszych czasach Koloman Moser jest uważany obok Gustava Klimta za największego malarza Wiedeńskiej Secesji. W 2010 r. Galerie Swann sprzedały nawet jego tkaniny tapicerskie i tapety w cenie 12.600 dolarów.

Koloman Moser fragment projektu okna westybulu pawilonu „Wiener Sezession” fot. wg Lary-Vinca Masini,  Art Nouveau zamieszczonej w opisywanym artykule na str. 11

Jan Dominikowski przedstawia projekt okna westybulu do pawilonu Wiedeńskiej Secesji zamieszczony w książce Lary – Vinca Masini „Art Nouveau”. Okno, które obecnie nie istnieje przedstawiało frontalnie stojącą uskrzydloną postać kobiecą odzianą w bogate bizantyjskie szaty. Anatomię widocznych części ciała modelują wyłącznie linearne podziały rysunku ramkami ołowianymi wypełnione szybkami.

Witraż „Dziewczyna z lilią” z Pałacu Herbsta – fotografia Jana Dominikowskiego z opisywanego artykułu.

„W witrażu Herbstów obserwujemy identyczne jak u wiedeńskich twórców podziały anatomiczne twarzy ramkami ołowianymi, a także zastosowanie ramek ołowianych różnej szerokości dających przez to wąski lub szeroki kontur (to też typowe dla projektów Mosera). Zastosowanie melanżowych kolorystycznie, opalowych i fakturowanych szkieł amerykańskich (drapery glass) również łączy ten witraż ze środowiskiem wiedeńskim” str. 19.

Szkła opalowe, katedralne i fakturalne (z których wykonany jest witraż Herbsta) były produkowane w tamtych czasach wyłącznie w hutach amerykańskich (głównie za sprawą Louisa Comforta Tiffany’ego) a wykorzystywane i szeroko stosowane w czołowych pracowniach wiedeńskich.

Istnieją jeszcze inne dowody na przypisanie autorstwa witraża Kolomanowi Moserowi:

  • główny akcjonariusz Hotelu Bristol w Warszawie Ignacy Jan Paderewski powierza jego budowę Otto Wagnerowi jr. z Wiednia
  • wnętrze hotelu Bristol ozdobiono witrażem Mosera z pracowni Carla Geylinga z Wiednia
  • I. Paderewskiego łączyły zażyłe stosunki z łódzkim fabrykantem Henrykiem Grohmanem (muzyka, sztuka i patriotyzm)
  • siostra Henryka Grohmana (Anna Melania) była żoną Karola W. Scheiblera II, którego szwagrem był Edward Herbst
  • projektantem gabinetu willi Henryka Grohmana przy ul. Tymienieckiego 24 (obecnie muzeum książki) był Otto Wagner jr. a w jej wnętrzach grywał Ignacy Paderewski.

Koligacje rodzinne Herbstów z Grohmanami musiały zaowocowały fascynacją nowoczesnymi wówczas i awangardowymi rozwiązaniami w stylu secesji a w efekcie zatrudnieniem do wystroju sali balowej willi Herbstów tych samych wiedeńskich mistrzów.

Tym bardziej, że secesja była przecież obecna we wnętrzach pałacu o czym mówią stare zdjęcia, a także odkrywki starych secesyjnych tapet w kilku salonach pałacu. Oryginalne tkaniny zastosowane w pałacu pochodziły z ówczesnych warsztatów wiedeńskich. Wzory i kolorystyka odnalezionych tkanin oraz tapet nawiązywała do angielskich projektów Williama Morrisa, twórcy ruchu Arts and Crafts.

Remont konserwatorski pałacu w latach 2011-2013 polegał na przywróceniu oryginalnego charakteru wnętrz. Projekty zostały wykonane przez dr inż. Marię Cybulską – kierownika Pracowni Tekstyliów Zabytkowych w Instytucie Architektury Tekstyliów Politechniki Łódzkiej a część tkanin odtworzono, tak jak kiedyś w warsztatach znajdujących się w okolicach Wiednia.

Na zdjęciu fragment ekspozycji z pokoju panienki z zastosowaniem wspaniałych secesyjnych elementów wystroju wnętrz:

  • odtworzona tapeta z motywem „Pimpernel” (kurzyślad polny) stosowanym przez Williama Morrisa
  • głowa kobiety w kapeluszu – rzeźba wykonana z alabastru w 1910 r.
  • Rene Lalique – wazon z fazowanego szkła opalizującego z przełomu XIX/XX w.
  • „Norblin i s-ka” z Warszawy – secesyjny świecznik.

Muzeum Pałac – Herbsta posiada wspaniałe wyposażenie secesyjne i jest jeszcze jednym przykładem, że Łódź jest stolicą polskiej secesji. Dobrze by się stało, żeby witraż „Dziewczyna z lilią” stał się jednym z najważniejszych, światowych przykładów tej sztuki.

Może mój wpis wpłynie na znalezienie sposobu wyeksponowania i oświetlenia jednego z największych łódzkich zabytków secesyjnych. Jeżeli witraż nie może być oświetlony światłem słonecznym (zabudowania) może uda się go oświetlić światłem elektrycznym.

O sposobie podwójnego oświetlenia witraża informowałem już we wpisie „Niesamowity dom Otto Gehliga”. wpis

Więcej o łódzkiej secesji możecie Państwo znaleźć w moim wcześniejszym wpisie

2 thoughts on “Witraż z Pałacu Herbsta – sztandarowe dzieło łódzkiej secesji

  1. Write more, thats all I have to say. Literally, it seems as though you relied on the video to make your point.
    You definitely know what youre talking about, why waste
    your intelligence on just posting videos to your
    weblog when you could be giving us something enlightening to read?

  2. Na tej stronie napisałem, że mozaika wykonana we wnętrzu kopuły największego grobowca judaistycznego na świecie nad grobami Izraela i Leonii Poznańskich na Cmentarzu Żydowskim w Łodzi nie jest dziełem Antonio Salviatiego. Tymczasem znajduję informację w kilku pozycjach książkowych, że jest jego dziełem. Tak jest na przykład w „Spacerowniku – Łódź Żydowska” gdzie czytamy „mozaika… wykonana w znanej weneckiej firmie Andrei (sic) Salviattiego” ? Może wszystkich przekona artykuł prof. Krzysztofa Stefańskiego zamieszczony w pozycji „Wielkomiejskie Cmentarze Żydowskie w Europie Środkowo-wschodniej”, który przekonuje, że” mozaikę zdobiącą mauzoleum Izraela Poznańskiego najprawdopodobniej wykonała niemiecka firma Johanna Odorico”. Niestety i ja się mylę. Napisałem, że dziełem Salviatiego jest mozaika nad wewnętrzną fontanną w wilii Wilhelma Teschemachera przedstawiająca wazon z kwiatami. Według najnowszych badań nawet wykonanie jej przez warsztat Salviatiego pozostaje wątpliwe.
    Reasume:
    Jedynie mozaika nad kominkiem w gabinecie Karola Wilhelma Scheiblera jest wykonana przez Antonio Salviatiego a fryz nad pałacem Juliusza Kindermana wykonała firma Salviati & Co. Te dwie znakomite mozaiki to jednak jedyne dzieła Salviatich w Polsce.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *